Volgens de Bijbel (Genesis) zijn onze verschillende talen een straf van God. Het bouwen van een hoge toren bij de (nu) Iraakse stad Babylon kwam de mensheid duur te staan. Vanaf dat moment zou samenwerken bij zulke hoogmoedige projecten bemoeilijkt worden door taalbarrières. We hebben er de uitdrukking ‘Babylonische spraakverwarring’ aan overgehouden: helaas een begrip dat voor wie met het strafrecht werkt maar weinig aan actualiteit heeft ingeboet.
Omdat lang niet iedereen Nederlands spreekt (denk bijvoorbeeld aan de Noordelingen die de Friese taal prefereren) hebben verdachten recht op processtukken en een tolk in hun eigen taal. Opmerkelijk genoeg was dat onze minister voor rechts… ‘bescherming’ (Sander D.) even ontgaan. In de Kamer sprak hij er eind september nog zijn verbazing over uit dat Friezen bestaan, of tenminste dat ze het recht hebben Fries te spreken. Vreemd, want naast de deur van iedere Friese zittingszaal hangt een bordje waarop dat wordt uitgelegd. Het mag van de minister kennelijk allemaal niet teveel kosten, dat recht op een eerlijk proces. En dus trekt hij geen extra geld uit voor gekwalificeerde (C1) gerechtstolken en -vertalers. Hij wil juist bezuinigen, bijvoorbeeld door lager opgeleide en daarom goedkopere (B2) tolken in te zetten.
Een opmerkelijke beslissing want met onze tolken gaat het helemaal niet goed. Iedere rechter, officier en advocaat heeft wel zittingen door de neus geboord zien worden omdat er (weer eens) geen tolk was opgeroepen of de tolk niet kwam opdagen. Dat laatste heeft niet zelden te maken met dubbele boekingen die tolken wel moéten aannemen omdat de vergoeding al jaren zo ondermaats is dat ze niet de hele dag kunnen reserveren voor één zaak. Als er dus iets uitloopt, loopt het spaak.
Maar ook als er wel een tolk komt opdagen kan het fout gaan. Onlangs had ik zitting in de prachtige nieuwe rechtbank van Breda. Een asielzoekster stond terecht omdat ze mijn cliënte en haar vriendin met kokend water had overgoten. Geen van hen sprak Nederlands en ondanks dat ze elkaar naar het leven stonden en beide partijen recht hebben op een tolk was slechts één tolk opgeroepen. Het gevolg was dat ze op een kluitje moesten zitten en de tolk zijn aandacht moest verdelen. Voor de betrokkenen was het daardoor erg moeilijk te volgen: op fluistertoon voor één persoon vertalen gaat nog wel, maar drie tegelijk?
Een ander veelvoorkomend probleem is dat er vaak (veel te) weinig tijd is voor zaken en een tolk de behandeling noodzakelijkerwijs (enigszins) vertraagt. Er moet immers vertaald (vertolkt) worden en dat kost tijd. Effectief simultaan tolken (simultaan betekent vrijwel gelijktijdig met wat er gezegd wordt) is maar weinigen gegeven en bovendien moet een verdachte ook nog kunnen reageren via de tolk. Extra tijd die niet alle rechters willen (of kunnen) nemen. Bij het hof Amsterdam kon het zo onlangs gebeuren dat twee Japanse verdachten nauwelijks iets meekregen van hun zitting omdat de tolk de tijd niet kreeg om alles te vertalen. Er werd gevraagd dat dan maar in samengevatte vorm te doen omwille van de tijd. Bovendien werd de tolk in haar verstaanbaarheid erg gehinderd door de alomtegenwoordige kunststof Corona-schermen die het lastig maken je verstaanbaar te maken tegenover degene die naast je achter zo’n scherm zit.
Op een zitting met meerdere verdachten in Zwolle bedankte een zeer ervaren tolk onlangs voor de eer. De voorzitter vond het maar storend dat er drie tolken door de zitting ‘heen’ spraken en besloot dus dat de tolk alleen dingen mocht vertalen als ze in de zaak van een specifieke verdachte aan de orde waren. Dat was de eer van deze zeer ervaren tolk te na zoals hij me na afloop van de zitting mailde. Een groot gemis want in de afgelopen twintig jaar ben ik zelden een betere tolk tegengekomen.
Andere veelvoorkomende klachten hebben betrekking op gebrekkige vertalingen. Die komen bijvoorbeeld regelmatig voor in politiedossier. Agenten vinden tolken vaak maar lastig. Het kost tijd, er moet een tolk beschikbaar zijn en soms wil je iemand op straat spreken. Dus dan maar een verhoor in het Engels of Duits want dat verstaan ze, naar eigen zeggen, altijd prima. Zulke verhoren zijn waardeloos en in strijd met de geldende regels.
Wellicht nog erger is het wanneer een minder gekwalificeerde (B2) tolk zich in een zaak mengt of wanneer door de tijdsdruk vertaalfouten ontstaan omdat een tolk simpelweg de kans niet krijgt zijn werk goed te doen. Zulke verhoren hebben de schijn van legitimiteit. In de talen die we zelf redelijk machtig zijn valt dan vaak vrij snel op dat er iets mis gaat. Ik heb eens meegemaakt dat het hof Amsterdam een tolk Duits de zaal uitjoeg omdat ze ‘leider’ (helaas) vertaalde als ‘leider’. Nogal een verschil bij de verdenking van een criminele organisatie. Hoe ernstig het gesteld is met de talen die we zelf in de verste verten niet beheersen is moeilijker zichtbaar, maar het moet ook daar voor komen dat dingen net iets anders gebracht worden dan ze zijn gezegd.
Het lijkt er dus op dat zich een stil drama voltrekt waar iedereen in de strafrechtketen van weet. Grotendeels staan we erbij en kijken ernaar. Maar verbetering is noodzakelijk. Het recht op een eerlijk proces is in ons land simpelweg niet gegarandeerd als je geen Nederlands spreekt. Daarom is het protest dat tolken en vertalers deze week begonnen zeer terecht. Het gaat al slecht en dan wil onze minister ook nog geld besparen door minder gekwalificeerde tolken in te zetten. Bezuinigen dus terwijl een investering noodzakelijk is.
Penny wise, pound foolish noemen we dat, maar ja, dan hebben we wel een tolk nodig die dat voor de minister vertaalt.
